Mentale gezondheidsproblemen zijn de belangrijkste oorzaak van langdurige ziekte: depressie, burn-out, angststoornissen. Naar schatting heeft één Belg op drie last van stress op het werk. Spier- en skeletaandoeningen komen op de tweede plaats. Dat die plots zo vaak voorkomen, is geen toeval, maar komt door veranderingen in de arbeidsomstandigheden.

De dienstenchequesector werd ingevoerd in 2001 en is de perfecte illustratie van de impact van werk op gezondheid. Tot dan gebeurde het schoonmaken van privéwoningen in het zwart. In zekere zin zorgde de sector er dus voor dat heel wat werknemers de formele arbeidsmarkt konden betreden en rechten krijgen. Officieel was het ook de bedoeling om de werkgelegenheidsgraad onder doelgroepen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt te verhogen. De sector biedt momenteel werk aan ongeveer 150.000 mensen. Hij werd altijd al goed gesubsidieerd door de overheid, hoewel de sector bestaat uit grote commerciële bedrijven, naast kleinere structuren in de sociale economie. Over het sociaaleconomische aspect hebben onderzoekers Ive Marx en Dieter Vandelannoote al in 2014 een reeks kritische conclusies getrokken (1) :

• De sector heeft steeds minder werknemers in dienst. Aanvankelijk bestond de sector voornamelijk uit nieuwe werknemers, maar leek later vooral werknemers uit andere sectoren aan te trekken.
• De sector, die bedoeld was als springplank naar de reguliere (niet-gesubsidieerde) arbeidsmarkt, neigt in plaats daarvan werknemers "vast te zetten" met weinig vooruitzichten op een positieve loopbaanontwikkeling.
• De sector begint taken af te snoepen in de klassieke sectoren (die niet zo zwaar gesubsidieerd worden), zoals ziekenzorg, ouderenzorg en kinderopvang.

De sector produceert voornamelijk kwetsbare werknemers. Onlangs kreeg hij van onderzoekers aan de VUB (2) de op één na slechtste gemiddelde score voor kwetsbaarheid. De schaal hield rekening met de lage inkomens, de weinige kansen om opleidingen op kosten van de werkgevers te volgen, het gebrek aan participatie en toegang tot fundamentele rechten.

De negatieve impact van werk op de gezondheid is ook bijzonder goed gedocumenteerd. Zo toonde in 2020 een studie van het DULBEA (departement toegepaste economie van de ULB) aan dat na vijf jaar werken als huishoudhulp het risico om arbeidsongeschikt te worden (langer dan een jaar niet in staat te werken) vijf keer hoger lag (3). Het effect van het werk wordt weerspiegeld in een aanzienlijke toename van aandoeningen aan het bewegingsapparaat, psychologische problemen en ademhalingsproblemen. De praktijk bevestigt dat.

Op initiatief van de vakbonden zijn er middelen beschikbaar gesteld om in 2018 een onderzoek uit te voeren onder zo'n 4.000 werknemers in de sector (4). De bevindingen over de gezondheid van huishoudelijk hulpen zijn alarmerend: de meerderheid meldt minstens één keer per week rugpijn (68%), spier- en gewrichtspijn (67%), nek- en schouderpijn (62%), elleboog- en polspijn (46%), chronische stress (49%), hoofdpijn (43%), huidirritatie (26%) en problemen met de luchtwegen (17%).

Geneeskunde voor het Volk deed gelijkaardige vaststellingen tijdens consultaties, aangezien verschillende van onze artsen regelmatig patiënten zagen die in de sector werken en die lijden aan spier- en skeletaandoeningen (rotator cuff tendinopathie, epicondylitis, pols tendinopathie) of carpaal tunnel syndroom. In 2023 bevroegen we al onze patiënten die in de dienstenchequesector en in de conventionele en industriële schoonmaak werken, sectoren waar vaak vrouwen met deeltijdse contracten aan de slag zijn (5). Het doel was om de prevalentie van spier- en skeletaandoeningen te belichten en het verband tussen deze aandoeningen en het werk te onderzoeken. We stelden een vragenlijst op waarin we verschillende hypotheses naar voren brachten over de oorzaken van aandoeningen aan het bewegingsapparaat (zware lasten dragen, repetitieve bewegingen, onvoldoende inhaalrust tussen de werkuren enz.) en we vroegen de werknemers ook aan te geven welke stappen ze ondernamen om met deze pijn om te gaan. Het was de eerste keer dat we het verband tussen arbeidsomstandigheden en gezondheid in een specifieke sector op een collectieve, wetenschappelijke manier benaderden. De enquête hielp ook om de tongen van de patiënten los te maken over de arbeidsomstandigheden en de invloed daarvan op hun gezondheid.

De pijn die door de 413 respondenten van de elf dokterspraktijken van Geneeskunde voor het Volk werd gerapporteerd, was voornamelijk gelokaliseerd aan de schouders en polsen, ellebogen en onderarmen (pijn in de onderrug komt het vaakst voor, maar is niet erg specifiek en is daarom moeilijker te bewijzen dat het door het werk wordt veroorzaakt). Deze werknemers lijden op 1,7 tot 2,8 verschillende locaties, afhankelijk van de duur van de pijn, maar de belangrijkste conclusie van het onderzoek luidt dat iedereen in deze sector lijdt: 93% van de respondenten heeft in de afgelopen twaalf maanden minstens één keer pijn gevoeld en 82% in de afgelopen zeven dagen.

De respondenten waren gemiddeld 46 jaar oud, met 11 jaar anciënniteit in de sector en een gemiddelde werkweek van 28 uur. Ze hadden heel vaak (85%) het gevoel dat deze pijn werkgerelateerd was. De pijn lijkt ongeacht de leeftijd te verschijnen, maar wel snel, en is al aanwezig bij de jongste werknemers. Volgens hen zijn de belangrijkste oorzaken van hun aandoeningen aan het bewegingsapparaat repetitieve bewegingen (81,7%), dragen, tillen of verplaatsen van zware lasten (55,5%), overmatige werkbelasting (42,9%), te veel vereiste flexibiliteit op het werk (24%), te veel werkuren (14,8%). Daarnaast zei 18% dat ze erkenning van een beroepsziekte hadden aangevraagd; 13% had een arbeidsongeval meegemaakt en 19% zei dat ze halftijds werken om medische redenen.

De schoonmaak- en dienstenchequebranche, waar men het risico loopt op spier- en skeletaandoeningen, staat vandaag symbool voor lijden op de werkplek en voor het slecht functioneren van de "ondersteunende" functie van de staat. Uit het laatste rapport van de Arbeidsinspectie blijkt dat 159 van de 175 geïnspecteerde bedrijven niet in orde waren (6). Vooral hun risicoanalyse bij zware lasten en het organiseren van een toezicht op de gezondheid van hun personeel lieten te wensen over. Hetzelfde geldt voor de erkenning van beroepsziekten, die in deze sector zeer ontoereikend lijkt te zijn. De uitgaven daarvoor zijn al bijna tien jaar gestagneerd op ongeveer 6 miljoen euro.

Ons onderzoek heeft onze teams bewust gemaakt van het belang van werk en werkomstandigheden voor de gezondheid. Als eerstelijnsgezondheidswerkers geloven we ook dat we een rol te spelen hebben in het veranderen van de sociale determinanten die een grote impact hebben op de gezondheid van onze patiënten.

• 1. Marx, D. Vandelannoote: "Want aan eenieder die heeft, zal gegeven worden: het Belgische systeem van dienstencheques", Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid nr. 2, 2014.
• 2. E. Vandevenne et al., Precair werk in Belgïe. Eerste resultaten van het EPRES-BE onderzoek naar precair werk en werknemerswelzijn, Interface demography research group (VUB), 2021.
• 3. E. Leduc, I. Tojerow, Subsidizing Domestic Services as a Tool to Fight Unemployment: Effectiveness and Hidden Costs, IZA, 2020.  
• 4. K. Goffin et al, De dienstencheques 360° doorgelicht, IDEA Consult, juli 2018.
• 5. Werken in de schoonmaak maakt je ziek, Geneeskunde voor het Volk, 2023.
• 6. M. Pirkenne, V. Roorda, Eindverslag van de nationale campagne 2022 dienstenchequesector, FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg, december 2022.